Bratovština „Bokeljska mornarica Kotor“, osnovana prema tradiciji i prema nekim istorijskim indicijama 809. godine, je, poslije Crkve, najstarija postojeća institucija u Kotoru, Boki Kotorskoj i Crnoj Gori i, koliko je poznato, najstarija postojeća pomorska institucija na svijetu.

Istorija i tradicija. Osnivanje Bokeljske mornarice

Neki istoričari (D. Farlati, G. Gelcich, A. Dabinović) i vjekovna tradicija vezuju njeno osnivanje za donošenje relikvija svetoga mučenika Tripuna u Kotor, 13. januara 809. godine. Jedan mletački brod je prenosio te relikvije iz Carigrada za Veneciju, ali ga je jako nevrijeme prislilo da se skloni u Boku.

Ugledni Kotoranin Andreaci Saracenis je od mletačkih trgovaca otkupio relikvije sveca, a odred pomoraca koji je pratio relikivije tom prilikom je postao jezgro bratovštine koja se danas naziva Bokeljska mornarica. U Kotoru je svecu bila podignuta crkva u kojoj su bile smještene relikvije, kasnije je na istom mjestu 1166. godine sagrađena romanička katedrala, a sveti Tripun je postao zaštitnik grada i biskupije Kotor.

Kotor i njegovo pomorstvo u ranom srednjem vijeku

Grad Kotor je osnovan u I vijeku od strane Rimljana u dnu zaliva Boke, udaljen oko 30 km od otvorenog mora. U starom vijeku najvažniji grad i luka u Boki je bio Risan, koji je neko vrijeme, prije rimskog osvajanja 168. godine prije Krista, bio prijestonica ilirskog kraljevstva. Kotor je bio utvrđen, što mu je omugućilo da izdrži varvarske invazije dok su okolni antički gradovi, uključujući i Risan, bili srušeni, a njihovo stanovništvo se u VII vijeku sklonilo u sigurni Kotor. Poslije kraja Zapadnog rimskog carstva 476. godine Kotor i Boka su bili vjekovima pod vlašću Istočnog rimskog carstva, nazvanog kasnije Vizantijom. Poslije invazije Avara i Slovena Vizantija je izgubio kontrolu nad velikim dijelom Balkana i samo su neki primorski utvrđeni gradovi ostali pod njenom jurisdikcijom, među kojima i Kotor. Vlast Vizantije je bila uglavnom formalna i grad je imao veliki stepen autonomije, a morao se sam brinuti i za odbranu od čestih napada sa kopna i mora. I pored oskudnih izvora iz ranog srednjeg vijeka, znamo da je Kotor bio sjedište biskupije, imao katedralu, bio utvrđen i raspolagao flotom. Spominje se učešće kotorskih brodova u opreracijama vizantijske flote protiv Arapa kod Dubrovnika 867. godine a pomorska trgovina je imala značajnu funkciju u životu grada. Zato je postojanje orgnanizacije pomoraca ne samo vjerovatno već i izvjesno.

Kotor je u toku svoje duge istorije često mijenjao vladare, ali je uvijek sačuvao visok stepen autonomije. Polovinom XI vijeka Kotor sa okolinom postaje sastavni dio prve crnogorske države Duklje (Doclea), da bi sredinom XII vijeka ponovo došao pod vlast Vizantije. Grad nastavlja da se razvija kao privredni, kulturni i vjerski centar a pomorstvo i trgovina imaju bitnu ulogu. Tako se 1155. godine pominju dvije kotorske galije, a 1167. godine knezovi Kotora i Omiša su potpisali ugovor o miru i slobodnoj trgovini. U toku XII vijeka potpisani su slični ugovori Kotora sa više gradova na obadvije obale Jadrana.

Kotor i Mornarica u kasnom srednjem vijeku

Krajem XII vijeka grad je, kao i cijela Duklja, osvojen od Srbije (Raške) i postao je glavni izlaz na more srpske države. Kotorski plemići su obavljali značajne funkcije na srpskom dvoru, trgovci su kontrolisali veliki dio srpske trgovine i grad je dobio znatne privilegije od srpskih vladara.

Kotor je imao veliku autonomiju, plemstvo, gradsku upravu, statut i sudstvo kao drugi važni gradovi na Jadranu. Pored pomorstva i trgovine razvijali su se brojni zanati i postojale su mnoge bratovštine koje su okupljale građane koji su se njima bavili, a bratovština pomoraca je bila najvažnija. Dokument iz 1353. godine svjedoči da je ova bratovština, koja se tada nazivala „Pobožno društvo kotorskih pomoraca“ (Pia sodalitas naviculatorum Catharensium), poklonila svoju crkvu svetoga Nikole van zidina Kotora franjevačkom redu. Ona je imala religiozni i svjetovni karakter, svetac zaštitnik je bio sveti Nikola, okupljala je pomorce, štitila njihove interese, prenosila znanje i iskustvo članovima, brinula se o njihovim problemima. Prema brojnim idicijama, u to vrijeme je bratovština pomoraca imala svoj statut koji nije sačuvan.

Srpska država je ušla u krizu poslije smrti cara Dušana 1355. godine, a Crna Gora, tada zvana Zeta, se osamostalila 1360. pod dinastijom Balšića.

Kotor je priznavao vlast Srbije do 1371. godine, kada je dobio zaštitu hrvatsko-ugarskog kralja. Grad je bio često napadan od strane Balšića, Dubrovnika i drugih susjeda, a 1378. ga je napala i opljačkala mletačaka flota. Od 1384. do 1391. godine Kotor je bio pod zaštitom bosanskog kralja Tvrtka I, a od 1391. godine postaje nezavisan. Nestabilne prilike u regiji i prodor Turaka su ugrožavali sigurnost i trgovinu i Kotor je zatražio zaštitnu moćne Mletačke republike, ali je ona odbila sedam puta zahtjev Kotorana i prihvatila ga tek 1420. godine.

Bokeljska mornarica u vrijeme mletačke vladavine 1420–1797. godine

Vlast Venecije u Kotoru i okolini je trajala do kraja Mletačke republike 1797. godine i imala je veliki uticaj na istoriju i kulturu ovog kraja. Poslije gubitka posjeda u Albaniji, a 1571. godine i Bara i Ulcinja, za Veneciju je Kotor dobio bitan strateški značaj za kontrolu Jadrana i odbranu od Turaka. Turci su osvojili Crnu Goru krajem XV vijeka, kao i jedan dio Boke, Herceg Novi i Risan, i Kotor je bio sa svih strana okužen turskom teritorijom i izložen čestim napadima od strane Turaka sa kopna i sa mora. Mlečani su uložili velika sredstva u jačanje utvrđenja i odbrambene sposobnosti grada. Zbog prisustva turske flote i gusara trgovački brodovi su morali biti naoružani.

Značaj bratovštine pomoraca je porastao i ona je dobila i vojnu funkciju. Imala je zadatak odbrane grada i zaliva sa mora, odnosno opreme galija, sa komandantom (soprakomitom) i posadom iz Kotora i okoline, patroliranja na moru u zalivu i duž obale Jadrana i učešća u pomorskim bitkama i operacijama.

Prvi sačuvani statut „Kotorske bratovštine sv. Nikole mornara“ (Fraternitas Divi Nicolai marinariorum de Catharo) je donesen 26. VI. 1463. godine, potvrđen od mletačkih vlasti, imao je 26 članova i vidi se da je on zapravo revizija starijeg statuta. Bratovština je imala monopol u pomorstvu i pomorskoj trgovini kojima se nijesu mogle baviti osobe koje nijesu bili njeni članovi. Članovi Mornarice su mogli biti samo pripadnici građanske klase, a plemići su bili isključeni. Mornarica je imala važnu ulogu u obučavanju i prenošenju pomorskih znanja članovima, brinula o njima i njihovim porodicama, posebno o onima koji su bili siromašni i ugroženi. Učestvovala je u sanitetskoj službi i u organizaciji pomorske poštanske službe između Kotora i Venecije.

Na čelu uprave bratovštine je bio starešina čija je titula bila „gastald“, koji je sprovodio odluke donesene na godišnjoj skupštini bratovštine, a bio je biran na godinu dana.

Mornarica je imala i vojni odred formiran radi odbrane grada, kojim je komandovao admiral, obavljajući funkciju lučkog kapetana. Odred je imao zadatak da patrolira na moru i suprostavi se neprijatelju, te da po potebi učestvuje u operacijama mletačke flote. Vojni odred pod komandom admirala je u početku bio sasvim nezavisan od civilne uprave bratovštine, ali je 1493. godine došlo do ujedinjavanja zvanja gastalda i admirala, pa ove do tada razdvojene funkcije počinje da obavlja jedna ličnost – admiral bratovštine.

Admiral je prvo bio biran na šest godina, a kasnije doživotno. Pored admirala postojali su dva sindika, tri prokuratora, četiri kapelana i gvardijani, kao i časnici, major, kapetani, poručnici, barjaktar. Zaštitnik bratovštine je i dalje sveti Nikola, ali je ona posebno vezana za kult svetoga Tripuna čiju proslavu organizuje i štiti.

Bokeljski pomorci su se istakli u brojnim ratovima i bitkama na kopnu i na moru. Tako se u bici kod Lepanta 1571. godine kotorska galija „Sveti Tripun Kotorski“ herojski borila i svi članovi njene posade (200–300 ljudi) su izginuli, na čelu sa komandantom Jeronimom Bizantijem.

Pored Kotora u periodu mletačke vladavine napreduju i druga naselja u zalivu, prvo Perast, a zatim Prčanj i Dobrota, koja su razvila intenzivnu pomorsku djelatnost, učestvovala u pomorskim bitkama protiv Turaka i gusara i dobila status opština. Za svoje ratne i druge zasluge Kotor i druga naselja su dobijali od Mletačke republike brojne privilegije, a istaknuti pojedinci plemićke titule i viteški red Svetoga Marka.

I Mornarica dobija od Mletačke republike značajne privilegije, među kojima je i ta da prilikom proslave svetoga Tripuna, 3. februara, preuzima od mletačkog providura vlast u gradu na tri dana sa pravom predlaganja pomilovanja osuđenika. Čin predaje vlasti Mornarici je podsjećao na istorijsku činjenicu da Kotor nije bio zauzet od Republike već da je slobodnom voljom prihvatio njenu zašitu i vlast. Svi brodovi koji su ulazili u zaliv morali su da istaknu bijelu zastavu sa likom zaštitnika grada sv. Tripuna.

Kotor je bio napadnut od strane velike turske flote 1539. i 1571. godine, a 1657. godine napadnut i opsjednut sa kopna, ali je uvijek uspio da odoli uprkos velikoj nadmoći neprijatelja. Velika opasnost su bili gusari koji su iz svojih baza u Sjevernoj Africi, Albaniji i Ulcinju stalno napadali kršćanske, a posebno bokeljske brodove, i često iznenada napadali na naselja na obali. Najteži od tih gusarskih napada je bio na Perast 1624. godine.

Pored toga, Kotor i okolina su teško stradali u zemljotresima 1537, 1563, 1667. i 1729. godine, a često su bili izloženi epidemijama.

I pored brojnih dramatičnih događaja, stanovnici Kotora i Boke su uspijevali da razviju veliku flotu i unosnu pomorsku trgovinu, pretežno na Jadranu i Mediteranu. Veliki prihodi od pomorske trgovine su omogućili razvoj kulture, arhitekture, umjetnosti, literature i muzike.

Bratovština pomoraca, koja se sve češće naziva „Kotorska mornarica“ (Marinarezza di Cattaro), učestvuje u brojnim mletačkim ratovima protiv Turaka u toku XVII vijeka, pomorskim bitkama na Jadranu i Mediteranu. Posebno su bili važni ratni uspjesi u toku Kandijskog rata (1645–1669) i prvog Morjeskog rata (1684–1699), u toku kojih su ostvarene značajne pobjede. Najvažniji uspjeh je bio kada su udružena flota i vojska Svete lige, koju su činili Mletačka republika, Papska država, Malteški vitezovi i Toskana, zajedno sa brojnim brodovima i borcima iz Boke oslobodili konačno od Turaka Herceg Novi 1687 godine, tako da je tada cijeli zaliv prešao pod mletačku vlast. U toku ovih ratova stvoreno je i savezništvo sa crnogorskim plemenima, koja su tada počela svoju vjekovnu borbu za oslobođenje od Turaka.

Zadnji rat koji je Mletačka republika vodila protiv Otomanskog carstva, poznat kao drugi Morejski rat, trajao je od 1714 do 1718, i u njemu su učestovali u bitakma na kopnu i na moru i posebno se istakli Bokelji, članovi Mornarice.

Period mira, koji je trajao od 1718. do kraja Mletačke republike 1797. godine, bio je iskorišten za dinamičan razvoj pomorstva i trgovine, u čemu su učestovala sva naselja u Boki, uključujući i ona koja su nedavano bila oslobođena od Turaka.

Krajem XVIII vijeka Boka je raspolagla sa preko 300 jedrenjaka i veoma razvijenom pomorskom trgovinom. Veliki prihodi od pomorstva i trgovine su omogućili daljni napredak u oblasti kulture i umjetnosti, gradnju novih baroknih palaca i crkava. Nastavljaju se, međutim, sukobi sa gusarima na cijelom Mediteranu, uz brojne žrtve od strane bokeljskih pomoraca, ali i uz brojne herojske podvige za koje oni dobijaju vitešku čast i plemićke titule od strane Mletačke republike.

Mornarica ostaje najvažnija bratovština u Kotoru i Boki, pa 1745. godine ima 400 članova i dalje uživa brojne privilegije.

Bokeljski pomorci su bili stekli veliki ugled u u cijeloj Evropi. Tako je kapetanu Marku Martinoviću iz Perasta od strane mletačke vlade 1698. godine bilo povjereno školovanje grupe ruskih plemića koje je car Petar Veliki poslao duždu u Veneciju da se obuče u pomorskom nauku i vještinama.

Peraški kapetan Matija Zmajević odlazi 1712. godine u Rusiju, gdje mu car Petar Veliki povjerava značajne zadatke u razvoju ratne flote i ratu protiv Švedske na Baltiku i on zbog svojih zasluga dobija čin admirala i postaje komandant luke Petrograda.

Kapetan Petar Želalić iz Bijele, zbog podviga u zarobljavanju najvećeg broda turske flote „Velika sultanija“ koji je doveo na Maltu 1760. godine, postaje vitez Malteškog reda.

Bokeljska mornarica u XIX vijeku

Kada je 1797. godine Napoleon ugrozio Veneciju, iz Boke je pošao veliki broj dobrovoljaca da je brane. No, uplašena mletačka oligarhija nije se usudila pružiti otpor i jedini pokušaj odbrane je bio napad peraškog broda „Anneta la Bella“ na francuski brod „Liberatore d'Italia“ koji je pokušao da prodre u lagunu Venecije. Poslije kraja Mletačke republike Boka je prešla pod vlast Austrije kada je aktivnost Mornarice obustavljena.

U decembru 1805. godine Austrija ustupa Boku Napoleonu, ali se Bokelji tome suprostavljaju. U februaru 1806. godine u Boku uplovljava ruska flota i ostaje do avgusta 1807. godine i tada je oživjela aktivnost Mornarice. U to vrijeme se razvila intenzivna gusarska djelatnost bokeljskih brodova protiv brodova na Jadranu koji su plovili pod francuskom zastavom.

Odredbom Tilzitskog mira Francuzi su dobili Boku, u koju su ušli u avgustu 1807. godine. Bokelji su smatrali Francuze okupatorima i njihova vladavina je imala teške poslijedice za pomorstvo i trgovinu zbog ratova, gusarske aktivnosti i kontinentalne blokade koju je proglasio Napoleon. Francuzi su ukinuli bratovštinu kotorskih pomoraca, kojoj su zaplijenili i imovinu.

Na jesen 1813. godine Bokelji su, uz pomoć Crnogoraca i engleske flote, organizovali pobunu protiv Francuza, oslobodili Boku i konačno u januaru 1814. godine su se poslije višemjesečne opsade predali i Francuzi u Kotoru. Formirna je zajednička vlada Crne Gore i Boke i proglašeno njihovo ujedinjenje. No, odlukom velikih sila Boka je pripala Austriji u junu 1814. i ostala pod njenom vlašću do 1918. godine.

Odlukom austrijskih vlasti Mornarica je obnovljena tek 1833. godine, kao staleška organizacija bez lučke vlasti i vojne funkcije. No, zbog učešća njenih članova u revolucionarnim događajima 1848. godine Mornarica je opet bila ukinuta. Obnovljena je 1859 godine kao memorijalna organizacija pod nazivom „Plemenito tijelo Bokeljske mornarice“, zadržala je vojnu organizaciju sa admiralom i časnicima, ali nije više imala vojne funkcije. Njeni članovi nijesu više bili samo pomorci već osobe raznih profesija i svih društvenih klasa koje su bile zainteresovane za njegovanje tradicija Mornarice, koja je ostala vezana za Katoličku ckrvu, a bečki dvor joj je davao materijalnu pomoć.

Novi statut je donesen 1874. godine. U periodu austrijske vladavine glavna aktivnost Mornarice je bila učešće na proslavi svetog Tripuna i na raznim paradama i manifestacijma, kao što je bio dolazak cara Franja Josipa u Kotor 1875. godine Odred Mornarice je nastupio u Beču 1908. godine na proslavi 60-togodišnjice vladavine cara Franja Josipa.

U toku austrijske vladavine pomorstvo Boke se u prvoj polovini XIX vijeka postepeno oporavljalo od velikih gubitaka u toku Napoleonovih ratova i 1853. godine raspolagalo je sa 131 jedrenjakom sa ukupno 36.175 tona. U to vrijeme je kapetan Ivo Visin iz Prčanja, kao prvi podanik austrijskog carstva, sa svojim jedrenjakom „Splendido“ od 300 tona i sa 11 ljudi posade, oplovio svijet i za taj podvig dobio brojna priznanja, od kojih je najvažnija zastava za pomorske zasluge, jedina te vrste koja je dodijeljena jednom pomorcu. U Kotoru je 1849.g. osnovana pomorska škola. U drugoj polovini vijeka pomorstvo brzo propada, zbog konkurencije parobroda i politike Beča da stimuliše koncetraciju pomorstva u Trstu i Rijeci. Zadnji bokeljski jedrenjak „Nemirna“ je potonuo u zalivu Biskaja 1902. godine. Veliki broj pomoraca i brodovlasnika se preselio u Trst i neke druge gradove Evrope i Amerike.

Bokeljska mornarica je pokrenula inicijativu za sakupljanje i čuvanje dokumenata i predmeta od istorijske važnosti.

Bokeljska mornarica U Kraljevini Jugoslaviji

U toku prvog svjetskog rata Bokeljska mornarica je bila ukinuta i poslije rata je pokrenuta inicijativa za njeno obnavljanje. Tako je 1935. godine donesen novi statut koji je pored ostalog predviđao da se Mornarica angažuje i u riješavanju socijalnih problema pomoraca i u obnovi i unapređenju pomorstva Boke. U palati Grgurina u Kotoru je 1938. godine postavljena zbirka eksponata Bokeljske mornarice, jezgro budućeg Pomorskog muzeja.

U periodu Kraljevine Jugoslavije u Boki je osnovano nekoliko brodarskih preduzeća od kojih je bila najznačajnija „Zetska plovidba“.

Bokeljska mornarica u Periodu 1945–2006. GODINE

U toku drugog svjetskog rata, za vrijeme italijanske i njemačke okupacije, Bokeljska mornarica je opet bila ukinuta. Mnogi njeni članovi su učestovali u partizanskom ratu protiv okupatora, a mnogi su plovili na savezničkim brodovima.

Poslije rata njen rad je obnovljen i odred Mornarice je nastupio na proslavama svetog Tripuna 1945. i 1946. godine, ali je uskoro njena aktivnost prekinuta, kao i njeno učešće na proslavi sv. Tirpuna. Mornarica nije bila ukinuta, ali je zavedena privremena uprava i aktivnost se svela na učešće odreda mornara na nekim državnim proslavama.

Do oživljavanja Mornarice je došlo 1964. godine kada je donesen novi statut sa 31 članom, koji je unio znatne promjene. Mornarica je odvojena od vjerskih tradicija, umjesto dana svetog Tripuna njen dan je postao 10. septembar, dan Ratne mornarice i pomorstva Jugoslavije. Djelovanje Mornarice je teritorijalno prošireno i osnovane su, pored podužnica u Tivtu i Herceg Novom, podružnice u Srbiji i Hrvatskoj. Osnovni zadaci su bili njegovanje tradicija pomorstva, tekovina socijalističke revolucije i bratstva i jedinstva. Pored toga, zadaci su bili naučna i istraživačka djelatnost, sakupljanje dokumenata i predmeta iz istorije pomorstva, kao i saradnja sa drugim društvenim organizacijama.

U ovom periodu je zabilježen dinamičan razvoj pomorstva u Jugoslaviji i u Boki. U Kotoru su osnovana brodarska preduzeća „Lovćen“ i „Jugooceanija“, koja je bilo jedno od najvećih brodarskih preduzeća u Jugoslaviji. Osnovani su Pomorski muzej i Viša pomorska škola, koja je kasnije prerasla u Fakultet za pomorstvo u Kotoru. Veliki broj članova Bokeljske mornarice je imao iskanutu ulogu u razvoju pomorske privrede, pomorskih nauka i izučavanju pomorske istorije. Od 1964. do 1990. godine na čelu Mornarice je bio admiral prof. dr Vladislav Brajković, akademik i istaknuti stručnjak za pomorsko pravo.

Kriza komunizma je omogućila reformu Mornarice i donošenje novog statuta kojim je ona ponovo povezana sa kultom svetoga Tripuna i učestvuje na proslavi njegovih svečanosti. Za dan Bokeljske mornarice je određen 26. jun, kada je davne 1463. godine donesen statut Bratovštine kotorskih pomoraca svetog Nikole mornara.

Kao posljedica raspada Jugoslavije i ratova tokom zadnje decenije XX vijeka, kada je došlo do raspada svih saveznih institucija, došlo je i do odvajanja podružnica Mornarice u Hrvatskoj od matice u Boki.

Bokeljska mornarica na početku XXI vijeka

U periodu 1991–2012. godine admiral Mornarice je bio dr Miloš Milošević, istaknuti istoričar, pisac i erudita i u tom periodu, uprkos burnim istorijskim promjenama na ovom prostoru, Mornarica je nastavila da se razvija, organizujući kulturne manifestacije, naučne skupove, izdajući knjige, gostujući u inostranstvu i učestvujući u tradicionalnim svečanostima.

Mornarica je 2009. godine proslavila, zajedno sa Biskupijom, Kotorom i Crnom Gorom, 1200 godina od prenosa relikvija svetoga Tripuna u Kotor i od osnivanja bratovštine. Najnoviji statut Mornarice donesen je 2016. godine, kada je izabran admiral prof. dr Antun Sbutega i novo rukovodstvo.

Drevna bratovština nastavlja da čuva i valorizira tradicije čije su osnovne vrijednosti izražene u njenom motu Fides et Honor, Vjera i Čast. Ona je bitno doprinijela stvaranju materijalnih, kulturnih i duhovnih vrijednosti Kotora i Boke, a i dalje je živi i aktivni faktor društvenog i kulturnog života ovog prostora.

Njeni članovi nose drevne živopisne uniforme i staro oružje, a u statutom predviđenim prilikama, kao što su proslava svetoga Tripuna, 3. febuara, Dan Mornarice, 26. jun i dan Opštine Kotor, 21. novembar, nastupa i pleše svoje drevno kolo, puno vjerskih i pomorskih simbola, koje su njeni članovi prema tradiciji prvi put plesali 13. januara 809. godine prilikom donošenja relikvija svetoga Tripuna u Kotor.